بررسی تطبیقی چیستی و عملکرد سرمایه‌داری در زیست اجتماعی بشر در اندیشه ماکس وبر و شهید مطهری

هدف پژوهش حاضر بررسی چیستی و عملکرد نظام سرمایه‌داری از دیدگاه ماکس وبر و شهید مطهری است. سوال اصلی پژوهش این است که آیا سرمایه‌داری همان‌گونه که وبر می‌پندارد، یک تحفه نایاب بوده که تمدن اسلامی از دستیابی به آن بازمانده، یا اینکه اسلام به دلیل ناهنجاری‌های موجود در این نظام، از پذیرش آن سر باز زده است. روش تحقیق از نوع تطبیقی بوده و دیدگاه‌های ماکس وبر و شهید مطهری به طور جداگانه بررسی و مقایسه شده است. نتایج حاکی از آن است که شهید مطهری و ماکس وبر هر دو بر این نکته اتفاق‌نظر دارند که سرمایه‌داری نباید به عنوان پدیده‌ای همانند پدیده‌های اعصار پیشین دیده شود. وبر معتقد است که سرمایه‌داری در جوامع متمدن غربی به دلیل عوامل دینی و اخلاقی مسیحیت کالونیستی شکوفا شده و به یک نظام بسیار عقلانی و منظم تبدیل شده است. وی بر این باور است که سرمایه‌داری غربی با استفاده از روش‌های عقلانی و منتظم در تولید و جستجوی سود، روحیه خاصی را در افراد جامعه ایجاد کرده که این روحیه به توسعه و پیشرفت اقتصادی کمک کرده است. از سوی دیگر، شهید مطهری معتقد است که سرمایه‌داری مدرن یک پدیده خاص و بی‌سابقه بوده که فهم درست ابعاد آن نیازمند کنکاش مستقل و اجتهاد در احکام اسلامی است. وی تاکید می‌کند که سرمایه‌داری نوین تفاوت‌های اساسی با انواع کنش‌های سرمایه‌دارانه سنّتی در تمدن اسلام دارد و این تفاوت‌ها باید به دقت مورد توجه قرار گیرند. مطهری همچنین بر این باور است که نظام سرمایه‌داری جدید به دلیل ماهیت و عملکرد خود به مشکلاتی منجر می‌شود که ازجمله آن می‌توان به قفس آهنین وبر اشاره کرد، و به دلیل تأثیرات ویرانگری که سرمایه‌داری بر زیست اجتماعی انسان دارد، با اصول و آموزه‌های اسلامی سازگار نیست. در مجموع، اسلام به دلیل دیدگاه‌های متفاوت خود نسبت به حقوق انسانی، تکلیف، زهد و آزادی، با نظام سرمایه‌داری غربی ناسازگار است. اسلام با تأکید بر حقوق طبیعت و انسان‌های ضعیف، تلاش می‌کند تا با وجود تشویق بر شکوفاسازی اقتصادی، از استثمار و تسلط اقتصادی عده‌ای معدود جلوگیری کند. همچنین، زهد و تکلیف در اسلام به معنای استفاده از منابع به شکلی معتدل و در راستای اهداف الهی است، در حالی‌که در سرمایه‌داری غربی، این مفاهیم به صورت افراطی و برای افزایش سرمایه و سود به‌کار گرفته می‌شوند. نپیوستن اسلام به نظام سرمایه‌داری مدرن نه به دلیل ناتوانی و عقب‌ماندگی، بلکه به دلیل آگاهی و دوراندیشی نسبت به عواقب و ناهنجاری‌های این نظام است. اسلام با تأکید بر عدالت، حقوق انسانی، و جلوگیری از استثمار، تلاش می‌کند تا نظام اقتصادی عادلانه‌تری را ارائه دهد که در آن ارزش‌های انسانی و اخلاقی به خوبی رعایت شوند.