صورت‌بندی الگوی تغییرات فرهنگی اجتماعی و پیامدهای آن در قرآن

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشة اسلامی، قم، ایران و عضو پیوسته انجمن مطالعات اجتماعی حوزه

10.22081/scs.2025.67669.1283

چکیده

تغییرات اجتماعی دگرگونی‌هایی است که با نوعی پیامد اجتماعی همراه بوده و موجب ایجاد تأثیرات منفی یا مثبت در کنش جمعی جامعه ‌شود. الگوی مناسب تغییر اجتماعی باید بتواند سازوکاری جامع را برای تغییر اجتماعی و بهبود فضای سالم تا نیل به تکامل نسبی ارائه دهد. در قرآن این موضوع به‌مثابة سنّتی الهی به‌طور ضمنی یا صریح مطرح شده و پژوهش حاضر درصدد است ضمن بررسی منظرهای مختلف، الگوی جامعی دربارة تغییرات اجتماعی و پیامدهای آن را از آیات قرآن با روش توصیفی ـ تحلیلی و با استناد به منابع مختلف، به‌ویژه تفاسیر اجتماعی استخراج نماید. این الگو برخلاف الگوها و دیدگاه‌های یک‌سو‌نگر و ثنویت‌گرا که صرفاً به ابعادی از پدیده‌ها توجه دارند، جهات همه‌جانبه‌ای برای حصول به مطلوبیت جامعه را مدنظر قرار داده که در آن پیوند و برهم‌کنش عمیقی میان تمام عناصر به عنوان شبکه‌ای منسجم برقرار می‌باشد. در تغییرات مورد نظر قرآن، کنشگر نه در مواجهة ساختارها، بلکه در تعامل با آن بررسی می‌شود؛ ذهنیت‌ و عینیت، متلائم با یکدیگر هم‌جهت بوده، تغییرات دنیوی بدون توجه به فرجام اخروی آن بی‌معناست و امور انفسی و نیز علم حاصل از آن، هم‌ردیف امور آفاقی و علم مربوط به آن مورد عنایت است. یافته‌های پژوهش حاکی از آن است که قرآن تغییرات را برایندی از عوامل و زمینه‌های متعدد و نه حسب انگاره‌های تک‌عاملی مدنظر دارد. در این عوامل، هدف از تغییر، تکامل انسان، امت و جامعه است که به دو جنبة درونی افراد و جنبة بیرونی آن در قالب اجتماعی توجه شده و تحقق این دگرگونی‌ها را از دو طریق قابل تحقق می‌داند؛ یکی از طریق پیامبرˆ، که مسئولیت بیان پیام الهی و هدایت انسان را بر دوش دارد و جامعه‌ را به سوی کمال مطلوب خود سوق می‌دهد، دیگری از طریق انسانی که از این پیام استقبال می‌کند و از لحاظ روحی دگرگون می‌شود.

کلیدواژه‌ها


قرآن کریم.
آرون، ریمون (1387). مراحل اساسی سیر اندیشه در جامعهشناسی. ترجمه باقر پرهام. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
آزاد ارمکی، تقی (1393). اندیشه اجتماعی متفکران مسلمان از فارابی تا ابن خلدون. تهران: انتشارات سروش.
آگ برن، ویلیام فیلدینگ؛ نیم‌کوف، مایر فرانسیس (1380). زمینۀ جامعه‌شناسی. ترجمه ا.ح. آریان‌پور. تهران: نشر گستره.
آلوسی، سید محمود (1415ق). روح المعانی فی‌ تفسیر القرآن العظیم. بیروت: دارالکتب العلمیة، ج13.
ابراهیمی دینانی، غلامحسین (1393). شعاع اندیشه در فلسفه سهروردی. تهران: نشر حکمت.
ابن‌ ابی‌جمهور، محمدبن زین‌الدین (1405ق). عوالی ‌اللئالی العزیزیة فی ‌الاحادیث ‌الدینیة. قم: دار سیدالشهداء للنشر، ج1.
ابن خلدون، عبدالرحمن (1366). مقدمه. ترجمه محمدپروین گنابادی. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، ج1.
ابن‌عاشور، محمدطاهر (1426ق). النظام ‌الاجتماعی فی ‌الاسلام. قاهره: دارالسلام.
ارسطو (1371). سیاست. ترجمه حمید عنایت. تهران: شرکت سهامی انتشار.
افلاطون (1386). جمهور. ترجمه فواد روحانی. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
بابایی، پرویز (1392). مکتب‌های فلسفی. تهران: انتشارات نگاه.
بودون، ریمون (1370). منطق اجتماعی. ترجمه عبدالحسین نیک‌گهر. تهران: انتشارات جاویدان.
بیتس، دانیل؛ پلاگ، فرد (1375). انسان‌شناسی فرهنگی. ترجمه محسن ثلاثی. تهران: انتشارات علمی.
توین‌بی، آرنولد (1373). جنگ و تمدن. ترجمه خسرو رضایی. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
حکیم، سید محمدباقر (1387). جامعه انسانی از دیدگاه قرآن کریم. ترجمه موسی دانش. انتشارات آستان قدس رضوی.
دری، ویلیام (1372). خردگرایی و کل‌گرایی در علوم اجتماعی و تاریخ. در: علم‌شناسی فلسفی، گفتارهایی در فلسفۀ علوم تجربی. ترجمه عبدالکریم سروش. تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
روشه، گی (1381). تغییرات اجتماعی. ترجمه منصور وثوقی. تهران: نشر نی.
ریتزر، جورج (1381). نظریۀ جامعه‌شناسی در دوران معاصر. ترجمه محسن ثلاثی. تهران: انتشارات علمی.
زرین‌کوب، عبدالحسین (1362). تاریخ در ترازو. تهران: امیرکبیر.
صدر، سید محمد باقر (1421ق). موسوعة ‌الشهید الصدر. مرکز الابحاث و الدراسات التخصصیه‌ للشهید ‌الصدر.
صدر، سید محمدباقر (بی‌تا). سنّت‌های اجتماعی تاریخ در قرآن. ترجمه سید جلال موسوی. تهران: انتشارات روزبه.
صدر، سیدمحمد باقر (1377). نقش حکومت در دگرگونی اجتماعی. ترجمه سید محسن حکیم. حکومت اسلامی، شماره 9.
طباطبایی، سید محمدحسین (1417ق). المیزان فی ‌تفسیر القرآن. قم: انتشارات جامعه مدرسین، ج5، 2، 11-12، 4، 19.
طبرسی، فضل‌بن حسن (1373). مجمع ‌البیان. تهران: انتشارات ناصرخسرو، ج3.
طوسی، محمد بن حسن (بی‌تا). التبیان فی تفسیر القرآن. بیروت: دار احیاء التراث ‌العربی، ج6.
غفاری، غلامرضا؛ ابراهیمی‌ لویه، عادل (1384). جامعه‌شناسی تغییرات اجتماعی. تهران: انتشارات‌ آگرا و لویه.
فخر رازی، محمدبن عمر (1420ق). مفاتیح‌الغیب (تفسیر کبیر). بیروت: داراحیاء التراث ‌العربی، ج18، 11.
فروغی، محمدعلی (1367). سیر حکمت در اروپا. تهران: نشر زوار.
فیض‌‌کاشانی، ملامحسن (1415ق). تفسیر الصافی. تهران: انتشارات الصدر، ج2.
قرائی مقدم، امان‌الله (1377). مبانی جامعه‌شناسی. تهران: انتشارات ابجد.
کوزر، لوئیس (1388). زندگی و اندیشه بزرگان جامعه‌شناسی. ترجمه محسن ثلاثی. تهران: انتشارات علمی.
گاتری، ویلیام کیت چمبرز (1376). تاریخ فلسفه یونان، هراکلیتوس. ترجمه مهدی قوام صفری. تهران: نشر فکر روز.
گیدنز، آنتونی (1389). جامعه‌شناسی. ترجمه منوچهر صبوری. تهران: نشر نی.
مطهری، مرتضی (1364). پیرامون جمهوری اسلامی. تهران: صدرا.
مطهری، مرتضی (1377). مجموعه آثار. تهران: انتشارات صدرا، ج17.
مطهری، مرتضی (1384). جامعه و تاریخ. تهران: انتشارات صدرا، چاپ هفدهم.
مغنیه، محمدجواد (1424ق). تفسیر الکاشف. تهران: دارالکتب ‌الاسلامیه، ج2-3، 6.
مکارم‌ شیرازی، ناصر (1374). تفسیر نمونه. تهران: دارالکتب ‌الاسلامیه، ج9.
Jameson, K.P. (2006). Has Institutionalism won the Development Debate? Jornal of Economic Issues, 40(2).
Kandermans, B. (1984). Mobilization and Participation: social psycological expansions of resource-Mobilization theory. Am. Social. Rev. vol.49, p. 583-600.