نظریه «فرد شامل جمع» تبیینی نو در هستی‌شناسی جامعه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

کارشناسی ارشد، گروه فلسفه علم، دانشگاه شریف، تهران؛ سطح 4 فقه و اصول، حوزه علمیه قم، قم، ایران.

10.22081/scs.2024.63708.1152

چکیده

اندیشمندان علوم اجتماعی برای اتقان در گزاره‌های علمی و نظام‌مند بودن منهج علمی خود به تبیین هستی‌شناسانه و دقیق از جامعه نیاز دارند. در دوران پسا انقلاب و به تبع نیاز جامعه اسلامی به علوم انسانی اسلامی در عرصه اداره جامعه، نیاز مبرمی به تنقیح مبانی این علوم احساس شد. در این بین نوصدرائیانی که با نگاه‌های حکمی، پیشگام در هستی‌شناسی بوده‌اند، با امتداد مبانی فلسفی و حکمی خود به تبیین حول هستی‌شناسی جامعه پرداخته‌اند. ازجمله این افراد اندیشمندانی چون علامه طباطبایی، شهید مطهری، آیت‌الله مصباح و... به صورت خاص به این موضوع ورود کرده‌اند. در این راستا، پژوهش حاضر با بررسی نظریه‌های این اندیشمندان و بیان تفاوت‌ها، درصدد اختیار نظریه «فرد شامل جمع» به عنوان نظریه‌ای منحاز و بدیل است. در بین نظرات، عده‌ای از اندیشمندان قائل به اصالت فرد و عده‌ای دیگر هم درصدد اصالت‌بخشی به جامعه و در قرائت افراطی آن، درپی نفی اصالت فرد می‌باشند. عده‌ای دیگر در میانه این دو، هم اصالت را برای فرد و هم برای جامعه قائل شده‌اند. برای این منظور و در تصویرسازی از جامعه به شکل فوق‌الذکر از روش‌های عقلی تحلیلی و همچنین نتایج به‌کار رفته در دو علم فلسفه و عرفان استفاده شده و نیز آیات و روایات و روش استظهار از متون برای تایید و استفاده هرچه بیشتر از آیات و روایات، به‌کار رفته است. به نظر می‌رسد با قبول نظریه «فرد شامل جمع»، تصویری از جامعه به صورت فردی توسعه یافته به همراه جنبه‌ای از وحدانیت قابل فرض است. در کنار هم قرار گرفتن این دو جنبه در تصویر از جامعه، باعث می‌شود تا لوازم امتداد نظریه در عرصه علوم مختلف و تطبیقات ممکن باشد. ازجمله این امتدادات، امتداد سنن فردی بر جوامع بشری، با این توضیح است که هر سنّتی که با لسان سنّت فردی در آیات و روایات به آن توجه شده، حال می‌تواند بر فرد توسعه یافته نیز تطبیق داشته باشد. یا از دیگر لوازم این نظریه، توسعه در استظهارات قرآنی، خصوصاً آیات ناظر به جوامع می‌باشد و یا برداشتی جدید از احکام اجتماعی اسلام مثل انفاق و ایثار و... که در سایه نظریه «فرد شامل جمع» می‌تواند قرائتی جدید را نمایان کند و این لوازم و آثار از حداقل تطبیقات این نظریه بر نصوص شرعیه است

کلیدواژه‌ها


قرآن کریم.
نهج‌البلاغه.
ابن فارس، احمد بن فارس‏ (1404ق). معجم مقاییس اللغة. قم: مکتب الاعلام الاسلامی‏.
جلیلی، مجید (1400). توصیف نظام‌مند مبانی و سنن حاکم بر عمل انسان از منظر قرآن و روایات. پایان‌نامه سطح سه، حوزه علمیه قم.
خیری، حسن (1393). مبانی نظام اجتماعی اسلام. قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
صدر، محمدباقر (1409ق). السنن التاریخیه فی القرآن. دمشق - سوریه: دار التعارف للمطبوعات.
طباطبایى، سید محمدحسین (1374). ترجمه تفسیر المیزان. قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه، دفتر انتشارات اسلامى، ج1-2، 6، 11.
طباطبایى، سید محمدحسین (1387). مجموعه رسائل. قم: بوستان کتاب.
طباطبایى، سید محمدحسین (1388). رسائل توحیدى (توحید ذاتى، اسماء حسنى، افعال الهى، وسائط فیض میان خدا و عالم مادى). قم: بوستان کتاب.
طباطبایى، سید محمدحسین (1416ق). نهایة الحکمة. قم: جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة، مؤسسة النشر الإسلامی.
عابدینی، محمدرضا (08/06/1399). درس گفتارهای حرکت کاروانی. قابل دسترس در:
عابدینی، محمدرضا (1397). نگاه اجتماعی در سلوک. بی‌جا: بی‌نا.
عابدینی، محمدرضا (بی‌تا). کتاب الموت. بی‌جا: بی‌نا.
مصباح یزدی، محمدتقی (1391). جامعه و تاریخ از دیدگاه قرآن. تهران: سازمان تبلیغات اسلامی، شرکت چاپ و نشر بین‌الملل.
مطهری، مرتضی (بی‌تا/ الف). جامعه و تاریخ. تهران: صدرا.
مطهری، مرتضی (بی‌تا/ ب). شرح منظومه. تهران: صدرا.
مطهری، مرتضی (بی‌تا/ ج). فلسفه تاریخ. تهران: صدرا.
مطهری، مرتضی (بی‌تا/ د). خدمات متقابل ایران و اسلام. تهران: صدرا.
مطهرى، مرتضى (1384). مجموعه آثار استاد شهید مطهرى. تهران: صدرا، ج5، 2.
مؤمنی، محمدرضا (1401). بررسی نظریه فرد شامل جمع و تاثیر آن بر سنن اجتماعی نظام اعمال انسان. پایان‌نامه سطح 4.
نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد (1360). اخلاق ناصری. تهران: علمیه اسلامیه.